Zarys dziejów komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim

Ustawą z 21 lipca 1944 r. Krajowa Rada Narodowa powołała Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego, stanowiący w świetle prawa polskiego nielegalny rząd. W jego strukturze utworzony został Resor Bezpieczeństwa Publicznego, z kierownikiem Stanisławem Radkiewiczem na czele, a od 1 stycznia 1945 r. po przekształceniu PKWN w Rząd Tymczasowy RP, przemianowany na Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego[1].

Tworzona od 1944 r. struktura komunistycznych organów bezpieczeństwa państwa, przechodząc przez kolejne lata liczne modyfikacje, przetrwała do 1954 r. W tym okresie wykrystalizowała swój pionowy i trójstopniowy charakter: MBP (organ centralny), urzędy wojewódzkie oraz na najniższym stopniu urzędy: miejskie, powiatowe i gminne. W MBP podstawową jednostkę organizacyjną stanowił Departament dzielący się na Wydziały i Sekcje, w WUBP – Wydziały i Sekcje, a w PUBP – Sekcje[2]. Należy pamiętać, że tworzenie, a także działalność komunistycznego aparatu represji w Polsce, od samego początku odbywało się pod całkowitym i ścisłym nadzorem sowieckich organów bezpieczeństwa.

Do roku 1955 budżet MBP, po budżecie Ministerstwa Obrony Narodowej, był drugim co do wielkości spośród pozostałych ministerstw. Dla przykładu w 1946 r. wynosił 19 590 tys. i aż ośmiokrotnie przewyższało kwotę przeznaczoną przez władze komunistyczne na odbudowę Polski. Był on o wiele wyższy niż budżet Ministerstwo Oświaty czy Zdrowia[3]. Bardzo zasadne wobec powyższej kwestii staje się stwierdzenie Krzysztofa Szwagrzyka: „W tym kontekście nadużywana przez dziesięciolecia minionego systemu propagandowa teza o wybitnym zaangażowaniu «władzy ludowej» w odbudowie kraju jest kolejnym stworzonym przez komunistów mitem PRL. Bez odpowiedzi prawdopodobnie pozostanie pytanie: jakie mogłoby być tempo odbudowy i poziom życia w kraju, gdyby kwoty przewidziane na utrzymanie aparatu bezpieczeństwa były wykorzystane zgodnie z rzeczywistymi potrzebami społeczeństwa i służyły partyjnym interesom PPR/PZPR?”[4].

Nieustanny rozwój aparatu bezpieczeństwa spowodował, że stał się on swoistym państwem w państwie, posiadającym własną strukturę w postaci: szpitali, przedszkoli, sanatoriów i różnych punktów usługowych dla zatrudnianych funkcjonariuszy i pracowników cywilnych oraz także ich rodzin[5].

Początek tworzenia struktur aparatu bezpieczeństwa na Lubelszczyźnie zapoczątkowany w pierwszych dniach sierpnia 1944 r. związany był z powołaniem Wydziału Bezpieczeństwa Publicznego dla województwa lubelskiego i miasta Lublin. W następstwie swym doprowadziło to na przełomie sierpnia i września do wykrystalizowania się dwóch odrębnych jednostek – WUBP i MUBP w Lublinie[6]. W tym samym czasie trwała dynamiczna prowadzona organizacja powiatowych struktur aparatu bezpieczeństwa na Lubelszczyźnie, gdyż władze szczebla wojewódzkiego posiadały już pewną skrystalizowaną koncepcję tworzenia pomocniczych jednostek w postaci PUBP[7].

Powstanie komunistycznego aparatu represji w Radzyniu Podlaskim należy datować na drugą połowę sierpnia 1944 r. Do miasta z zadaniem zorganizowania urzędu bezpieczeństwa przybył delegowany w tym celu przez WUBP Lublin kpt. Teodor Duda[8]. W pierwszej kolejności nawiązał kontakt z komunistą Franciszkiem Filipiukiem, przy którego pomocy udało się mu szybko sformować grupę pracowników bezpieki, do której należeli: wspomniany już Filipiuk (PPR) jako pierwszy kierownik oraz Franciszek Marszałek (żołnierz 1 Armii WP), Jan Paszkowski (AL, PPR), Jan Niemczuk (PPR), Edmund Godlewski (PPR) oraz Czesław Cygler (PPR)[9].

Pierwszą kadrę urzędu bezpieczeństwa stanowili członkowie PPR, czyli osoby ideologicznie przekonane do tworzenia podstaw nowego ustroju państwa. Wśród nich wyróżniał się Franciszek Marszałek, który w latach 1941–1943 służył w Armii Czerwonej, a następnie został zmobilizowany do tworzonej w 1943 r. w Sielcach I Armii Wojska Polskiego. Także należy podkreślić osobę Jana Paszkowskiego, w okresie okupacji członka oddziału GL/AL dowodzonego przez Grzegorza Korczyńskiego[10], który odznaczył się licznymi morderstwami m.in. na ludności cywilnej. Z drugiej strony zastanawiająca jest obecność w tej grupie Czesława Cyglera, w latach 1942–1944 żołnierza AK na terenie gminy Wohyń, a od sierpnia 1944 r. również członka PPR[11]. Niemniej tak dobrana kadra dawała silne podstawy do dalszego skutecznego instalowania władzy komunistycznej na terenie miasta i powiatu radzyńskiego.

Nieco wcześniej zorganizowana została Komenda Powiatowa Milicji Obywatelskiej, której pierwszym komendantem z dniem 1 sierpnia 1944 r. został Mikołaj Meluch narodowości białoruskiej oraz członek GL/AL i PPR. Stanowisko to pełnił do końca grudnia 1944 r.[12] Natomiast tworzenie organów władzy samorządowej nastąpiło 5 sierpnia 1944 r. wraz z przybyciem do Radzynia Podl. pełnomocnika PKWN, który rozpoczął organizację Miejskiej Rady Narodowej[13]. Pierwszym Starostą radzyńskim został mianowany Paweł Pucek, a pierwszym sekretarzem KP PPR Marian Potapczuk.

Siedziba PUBP Radzyń Podl. mieściła się w budynku przy ul. Ostrowieckiej, w okresie okupacji zajmowanym przez urząd administracji niemieckiej. Do swojej dyspozycji funkcjonariusze UB posiadali cztery pokoje bez wyposażenia, które dopiero zostało uzupełnione z dobytku pozostawionego przez Niemców[14].

Ogólna sytuacja materialno-bytowa funkcjonariuszy była bardzo zła, co stanowiło normę w większości powstających wówczas placówek aparatu bezpieczeństwa. Stan ten opisał pierwszy komendant Franciszek Filipiuk w następujący sposób: „Praca funkcjonariuszy Urzędu Bezpieczeństwa była w tym okresie szczególnie ciężka, brak było umundurowania, wyżywienia, każdy musiał się żywić na własną rękę, nie płacono uposażenia. Uzbrojenia również nie było tylko musieliśmy sami zdobywać broń poniemiecką. Ponadto brak było środków lokomocji, co utrudniało w rozwijaniu pracy Urzędu. Wprawdzie korzystano z samochodów spółdzielni, młyna. Samochody te w dodatku były stare i często się psuły zużywając przy tym bardzo dużo benzyny, której znikąd również nie można było dostać. Dopiero pod koniec 1944 r. dostano poniemiecką DKW 4-osobową, która absolutnie nie wystarczała. Pod koniec roku stan pracowników wynosił 23 osoby. Praca ich była bardzo niebezpieczna, trudna, lecz to wszystko nie przerażało ich”[15].

Pierwsza nazwa powiatowej jednostki bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim, jaka widnieje na zachowanych dokumentach brzmiała: Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego przy Powiatowej Radzie Narodowej w Radzyniu Podlaskim. Wynikało to z tego, iż w samych początkach tworzenia aparatu bezpieczeństwa, pierwsze jego komórki powoływano jako Wydziały (lub Referaty) Bezpieczeństwa przy Powiatowych Radach Narodowych, a dopiero w toku dalszej reorganizacji przekształcane w samodzielne jednostki. Brak materiałów źródłowych nie pozwala ustalić jak w rzeczywistości przebiegał ten proces. Przemianowanie z Wydziału Bezpieczeństwa i rozpoczęcie działalności odrębnej jednostki może się wiązać z dniem 22 września 1944 r., kiedy Filipiuk oficjalnie za rozkazem objął stanowisko pierwszego komendanta PUBP Radzyń Podlaski[16]. Poparcie dla tej tezy może stanowić stwierdzenie Leszka Piłata, który na podstawie rozkazów Kierownika WUBP Lublin podaje, że w Radzyniu Podlaskim zorganizowanie powiatowej jednostki UB nastąpiło na początku września 1944 r.[17]

PUBP w Radzyniu Podlaskim zasięgiem swojego działania obejmował teren powiatu radzyńskiego. 13 listopada 1954 r. na skutek reformy administracyjnej, jego obszar został pomniejszony na skutek wyodrębnienia powiatu parczewskiego, w skład którego weszły gromady wyłączone z powiatu radzyńskiego: Działyń, Gęś, Jabłoń, Jezioro, Milanów, Przewłoka, Rudno i Siemień[18].

Od pierwszych dni istnienia PUBP w Radzyniu Podlaski, jego funkcjonariusze aktywnie uczestniczyli w zwalczaniu oddziałów podziemia antykomunistycznego oraz w ochronie przeprowadzanej na terenie powiatu „reformy rolnej”. Jednocześnie rozpoczęły się masowe aresztowania przeciwników władzy ludowej, poddawanych dotkliwym represjom. Do celów pracy operacyjnej pracownicy UB rozpoczęli tworzenie sieci tajnych agentów i różnego rodzaju informatorów[19].

Rozkazem z 14 listopada 1944 r. Minister Resortu Bezpieczeństwa Stanisław Radkiewicz zatwierdził stan etatowy dla wszystkich szczebli aparatu bezpieczeństwa, wyznaczając dla powiatowych urzędów – 51 etatów, a dla gminnych placówek – 3 etaty[20]. Gminne placówki powstawały zazwyczaj przy gminnych posterunkach MO oraz przy dużych zakładach przemysłowych czy węzłach kolejowych.

Jak wynika z rozkazów personalnych kierownika/szefa WUBP Lublin w okresie od 1945 r. do 1952 r. co najmniej jedenastu funkcjonariuszy delegowanych było do pracy na Gminnym Urzędzie Bezpieczeństwa w Miedzyrzecu Podl. w dokumentach określanym jako Sekcja Miejska lub Placówka Miejska. Najdłuższym okresem pracy mógł poszczycić się Józef Bilski (1 X 1947 – 5 XII 1951), a czas pełnienia służby przez pozostałych siedmiu[21], sięgał od kilku do kilkunastu miesięcy. W jednym czasie na Placówce równocześnie pełniło funkcję od trzech do czterech funkcjonariuszy.

W styczniu 1945 r. PUBP Radzyń Podlaski posiadał 12 agentów i 20 informatorów, co jednak stanowiło jedne z najniższych wskaźników w skali całego województwa lubelskiego[22]. W sierpniu 1945 r. w urzędzie pracowało 41 funkcjonariuszy, z czego 37 było zatwierdzonych na etatach przez władze zwierzchnie[23].

Pod koniec sierpnia 1944 r. WUBP Lublin dysponował schematem organizacyjnym stworzonym przez RBP dla pełnomocników i grup operacyjnych, które miały za zadanie tworzenia w terenie powiatowych i miejskich UB[24]. Zgodnie z nim struktura każdego PUBP od września do grudnia 1944 r. miała odpowiadać strukturze Wydziału Kontrwywiadu WUBP, czyli składać się z 8 sekcji[25]. Sekcje 1, 2, 3 należały go grupy kontrwywiadu, Sekcja 4 zajmowała się obserwacją, Sekcja 7 – śledztwem, a Sekcja 8 – ewidencją i kartoteką. Sekcje 5 i 6 (poszukiwanie osób podejrzanych i technika), tak jak w strukturach wojewódzkich, nie były tworzone ze względu na trudności organizacyjne. Kompetencje Sekcji 5 zostały rozłożone na trzy pierwsze sekcje[26]. Dodatkowo do urzędu należały komórki pomocnicze takie jak kancelaria (prowadzenie korespondencji), czy buchalteria (sprawy finansowe). Referent gospodarczy organizował pracę pracownikom stołówki, sprzątaczkom, gońcom, magazynierom i kierowcom. Na barkach komendanta gmachu zarządzającego komendanturą, spoczywała ochrona budynków urzędu oraz kierowanie służbą wartowniczą, biurem przepustek i magazynem broni. Komendant gmachu pełnił także nadzór nad aresztem śledczym, prowadził ewidencję zatrzymanych oraz zabezpieczał i przechowywał depozyty.

Na skutek reorganizacji w aparacie bezpieczeństwa w lutym 1945 r., miejsce Wydziału Kontrwywiadu, zajął Wydział I, którego struktura była również przenoszona na jednostki terenowe UB[27].

Pomimo tych odgórnych wytycznych, szczególnie ze względu na brak zachowanej dokumentacji, trudno jest odtworzyć schemat organizacyjny PUBP w Radzyniu Podlaskim. Przychodzą tu z pomocą wykazy ewidencyjne pracowników radzyńskiego UB oraz rozkazy personalne kolejnych kierowników i szefów WUBP Lublin, które rzucają po części światło na jego rzeczywistą strukturę organizacyjną.

Nad całością urzędu zwierzchnictwo sprawował kierownik, którego zastępca w 1944 r. pełnił jednocześnie stanowisko kierownika kontrwywiadu. Od 1946 r. stanowisko kierownika urzędu zostało zmienione na szefa, który zachował te same obowiązki i prawa[28].

Częściowo zachowany wykaz obsady personalnej PUBP Radzyń Podl. z końca października lub listopada z 1944 r. podaje iż zatrudnionych było czterech funkcjonariuszy na stanowiskach kierowniczych: Filipiuk – kierownik urzędu, Sobieszuk – kierownik personalny, Edmund Godlewski – kierownik kartoteki oraz Franciszek Marszałek – zastępca kierownika urzędu. Stanowiska operacyjne pełniło 13 funkcjonariuszy (1 śledczy i 12 wywiadowców[29]). Komendantem urzędu (ochrony) był Jan Paszkowski. Na ustalenie składu ochrony i pozostałych pracowników nie pozwala zniszczona dalsza część dokumentu[30]. Można przypuszczać, iż wówczas poza kierownictwem nie było wykształconych jeszcze żadnych sekcji. Co najmniej od połowy listopada 1944 r. istniała komórka Cenzury przy PUBP Radzyń Podl. zatrudniająca 8 pracowników – 3 zatwierdzonych i 5 jeszcze nie niezatwierdzonych przez władze wojewódzkie[31]. Komórka ta istniała najprawdopodobniej do kwietnia 1945 r., kiedy stanowisko cenzora kontroli prasy przestał pełnić Bazyli Kowalczuk.

Analiza rozkazów personalnych kierownika WUBP Lublin wynik, że stanowisko sekretarza urzędu z dniem 15 października 1944 r. objął najprawdopodobniej Czesław Cygler, oraz pełniący tą funkcję zamiennie ze stanowiskiem wywiadowcy Ludwik Sobieszuk. Od 6 października komendantem gmachu (ochrony) był Jan Paszkowski.

W 1944 r. istniały cztery sekcje: 1 (od 10 X), 2 (od 13 XII), 3 (od 1 XII) i 4 (od 28 XI), w których skupiała się praca funkcjonariuszy w pierwszych miesiącach działalności PUBP Radzyń Podlaski.

Od 1 sierpnia 1945 r. rozpoczęła działalność Sekcja Walki z Bandytyzmem, nosząca później nazwę Grupy Walki z Bandytyzmem. Kierownikiem jej został Jan Niemczuk, a starszym referentem Stefan Kucharczyk.

Także w PUBP Radzyń Podl., co w tym okresie było normą w urzędach bezpieczeństwa, całe jego siły rzucone były na pole walki z podziemiem antykomunistycznym. To powodowało że wszyscy funkcjonariusze byli skupieni na wykonywaniu tych samych zadań operacyjnych. Często pracownicy UB będąc przyporządkowani do jednej sekcji, wykonywali jednocześnie zadania innych komórek. Przykład stanowi osoba Ludwika Sobieszuka, który od 21 grudnia 1944 r. pełnił stanowisko wywiadowcy aż w trzech sekcjach jednocześnie: 1, 2, i 3.

Do typowych w PUBP stanowisk zajmowanych przez funkcjonariuszy operacyjnych należały: oficer śledczy, oficer operacyjny, wywiadowca oraz wywiadowca gminny.

Na początku 1945 r. powołana został Sekcja Personalna, zajmująca się spawami pracowników[32], a w listopadzie 1945 r. nastąpiło przekształcenie Sekcji powiatowych i miejskich UB w Referaty[33]. Na skutek trwających reorganizacji w 1945 r. wyodrębnionych zostało sześć Referatów: I, II, III, IV, V oraz Va. Również funkcjonował Referat Śledczy oraz Referat Gospodarczy (od 11 II 1949 do 31 I 1955). Od 1947 r. do 1956 r. PUBP w Radzyniu Podl. na swym etacie zatrudniał kolejno trzech lekarzy (Stefan Laskowski, Wincenty Jabłoński, Bolesław Korba) oraz jedną pielęgniarkę w latach 1953–1956 (Emilia Skrzymowska). Pracowali oni w podlegającym pod UB Powiatowym Ambulatorium.

W latach 1944–1956 funkcjonariusze i pracownicy cywilni PUBP Radzyń Podl. pracowali na następujących stanowiskach/etatach:

kierownik, szef, zastępca szefa, zastępca kierownika PUBP/PUdsBP;
kierownik kontrwywiadu, kierownik kartoteki, kierownik sekcji, kierownik referatu;
komendant gmachu (komendant ochrony);
wywiadowca (w latach 1944–1946), młodszy referent, referent, starszy referent, referent przy kierownictwie, referent personalny, referent gminny, referent terenowy, referent do spraw poboru, referent komunikacji;
młodszy oficer śledczy, oficer śledczy, starszy oficer śledczy, (pracownicy Sekcji/referatu śledczego);
cenzor kontroli prasy (Cenzura);
szyfrant, szyfrant-fotograf (referat II);
oficer operacyjny (1954-1956);
wartownik, wartownik ochrony, oddziałowy aresztu, pomocnik komendanta gmachu (personel ochrony);
maszynistka, administrator, kurier poczty specjalnej, ekspedytor sekretariatu, goniec (pracownicy sekretariatu);
referent broni, referent finansowy, rachmistrz/płatnik, buchalter, intendent, intendent gmachów, sprzątaczka, kucharka, kelnerka, palacz, dozorca, szofer/kierowca (pracownicy wydziału gospodarczego)
lekarz, pielęgniarka (Ambulatorium Powiatowe).

Warty zaznaczenia jest przypadek współpracy maszynistki radzyńskiego PUBP Marii Płachty z podziemiem antykomunistycznym, która od kwietnia do sierpnia 1946 r. przekazywała informacje o działalności urzędu oficerowi wywiadu Komendy Obwodu WiN Radzyń Podlaski Janowi Piwoninowi ps. „Dal”. Płachta po przeniesieniu służbowym w kwietniu 1947 r. na stanowisko maszynistki do WUBP Lublin, została w lutym 1949 r. zwolniona z pracy „jako element niepewny” i dopiero w 1952 r. aresztowana. Po śledztwie i procesie wyrokiem WSR Lublin z 6 marca 1953 r. skazana na karę 12 lat więzienia za współpracę z WiN. 18 kwietnia 1946 r. WSR Lublin podjął decyzje o przedterminowym zwolnieniu Marii Płachty[34] z więzienia.

Do momentu ogłoszenia amnestii w lutym 1947 r., głównym i najważniejszym zadaniem w pracy funkcjonariuszy PUBP Radzyń Podlaski, była walka z podziemiem antykomunistycznym. Na terenie powiatu radzyńskiego do najaktywniejszych należały m.in. odziały DSZ-WiN dowodzone przez Antoniego Grochowskiego „Kulę”, Jana Zielińskiego „Grota” oraz Józefa Szymula „Jordana”[35]. W dalszej kolejności znajdowały się takie zagadnienia jak: ochrona przeprowadzanej „reformy rolnej”, rozpracowywanie opozycyjnego środowiska PSL i innych partii politycznych, czy ogólnie szeroko pojęta inwigilacja przeciwnego władzy ludowej społeczeństwa. Ujawnienie się w 1947 r. podczas amnestii 1220 członków podziemia antykomunistycznego doprowadziło do znacznego zaniku jego działalności na terenie powiatu radzyńskiego. Jednak jeszcze do 1949 r. istniały małe grupy na podbudowie WiN i NSZ o niewielkim stanie kadrowym 1–3 osób. W tym okresie teren powiatu radzyńskiego penetrowany był przez grupę Edwarda Taraszkiewicza „Żelaznego” działającą głównie na obszarze powiatu włodawskiego i grupę Józefa Matusza „Lonta” z łukowskiego[36].

Po zaniknięciu problemu podziemia antykomunistycznego organy bezpieczeństwa przystąpiły do bardziej zdecydowanej walki z Kościołem Katolickim, a także do rozpracowywania coraz liczniej powstających od początku lat 50-tych grup młodzieżowych, będących w opozycji do władzy ludowej[37]. W Radzyniu Podlaskim działały m.in. organizacje młodzieżowe takie jak „Równość, Wolność i Niepodległość” oraz Związek Młodych Bojowników[38].

Na mocy dekretu z 7 grudnia 1954 r. „O naczelnych organach władzy państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego” nastąpiła likwidacja MBP, które zostało zastąpione przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych. Jednocześnie powołany został Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego przy Radzie Ministrów, który od zlikwidowanego MBP przejął kompetencji w kwestii bezpieczeństwa publicznego. Terenowymi organami KdSBP stały się Wojewódzkie i Powiatowe Komitety do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego[39]. Jednak zaledwie po dwóch latach – 13 listopada 1956 r. – KdSBP został rozwiązany a jego kompetencje przeniesione do MSW.

W latach 1944–1990 w radzyńskim aparacie bezpieczeństwa pracowało łącznie co najmniej 314 funkcjonariuszy i pracowników cywilnych. Ostateczna ich liczba będzie większa, lecz jest trudna do ustalenia szczególnie w pierwszych latach działalności bezpieki, na skutek niestarannie prowadzonej ewidencji oraz bezpowrotnego zniszczenia dokumentów przez oddziały podziemia antykomunistycznego.

W latach 1944–1956 w radzyńskim urzędzie bezpieczeństwa służyło co najmniej 262 funkcjonariuszy (w tym 22 kobiety), z których 17 w ankiecie personalnej nie podało swojej narodowości. Natomiast z pozostałych 242 którzy określili przynależność narodową trzech było narodowości ukraińskiej (Jan Adamiuk, Jan Czajka i Maria Sudczak) oraz jeden Aleksander Lemberg obok podanej narodowości polskiej zaznaczył swą przynależność do tatarów karaimów. 238 funkcjonariuszy było narodowości polskiej, przy braku funkcjonariuszy którzy zaznaczyliby pochodzenie żydowskie. Staje to w przypadku PUBP Radzyń Podl. w sprzeczności w wielokrotnie przytaczanymi tezami, iż u podstawy aparatu represji stali Żydzi. Przynajmniej w przypadku radzyńskiej bezpieki tak nie było.

W stosunku do podanej narodowości bardziej zróżnicowanie wyglądała kwestia wyznania. Na 262 funkcjonariuszy u 35 nie jest ona znana. Zdecydowana większość była wyznania rzymsko-katolickiego, w tym jeden podając to wyznanie zaznaczył w ankiecie, że jest niewierzący (Czesław Bernat). 19 uznało się za niewierzących, natomiast 6 wyznania prawosławnego (Jan Czajka, Michał Dmitroca, Dymitr Kijko, Jan Miszczuk, Michał Piechnik, Nina Rekucka). Jeden pracownik Abram Goldsztejn, który w ankiecie personalnej podał narodowość polską posiadał wyznanie mojżeszowe.

Pod względem pochodzenia społecznego przeważały dwie grupy: chłopska – 105 oraz robotnicza – 83. Pochodzenia dużej grupy, bo aż 71 funkcjonariuszy nie jest znane. Natomiast po jednym przedstawicielu miały następujące warstwy: chłopsko-robotnicza, inteligencja i mieszczańska.

Pod względem wykształcenia 186 funkcjonariuszy posiadało wykształcenie podstawowe pełne lub niepełne, a 30 ukończyło kilka klas gimnazjum. Tylko jedna osoba (Aleksander Klimowicz) podała w ankiecie, że nie posiadała żadnego wykształcenia. W latach 1944–1956 tylko trzech funkcjonariuszy szczyciło się wykształceniem wyższym niepełnym oraz jeden wyższym pełnym. Dwóch ukończyło liceum, 8 technikum, 9 szkołę zawodową, 6 szkołę handlową. Natomiast tylko w 16 przypadkach ankiety nie znamy wykształcenia danego funkcjonariusza. Kadra aparatu bezpieczeństwa w omawianym okresie była na bardzo niskim poziomie wykształcenia, co przekładało się na poziom codziennej pracy.

Zdecydowana większość funkcjonariuszy – 153 należała do PPR/PZPR[40]. Po jednym przedstawicielu miały SL i PPS, a ośmiu określiło się jako bezpartyjni. Także ośmiu funkcjonariuszy, już przed wojną należało do KPP (4) oraz jej przybudówek tj.: KPZU (2), WLKZM (1) czy KZM (1).

Trzech funkcjonariuszy w okresie okupacji niemieckiej walczyło w szeregach partyzantki radzieckiej (Jan Jedynak, Jan Popielewicz, Stanisław Piotrowski), a 18 w szeregach GL/AL. Czterech – Wiktor Bury, Stanisław Grad, Stanisław Grudzień i Julian Matraszek – należało do chłopskiej organizacji zbrojnej BCh. Natomiast w szeregach AK walczyli: Czesław Cygler, Eugeniusz Koczułap, Tadeusz Kosuciński, Franciszek Kunikowski, Stanisław Milanowicz oraz Zugmunt Obroślak, który swoją działalność kontynuował w Zrzeszeniu WiN. Za przynależność do AK i WiN dyscyplinarnie zostali zwolnienie jedynie Kunikowski i Obroślak.

Na mocy ustawy z 13 listopada 1956 r. „O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego” z dniem 28 listopada 1956 r. zniesiony został Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego a wszelkie jego dotychczasowe zadania w kwestii bezpieczeństwa i ochrony państwa polskiego przejęło Ministerstwo Spraw Wewnętrznych[41]. Skutkiem tych decyzji było włączenie dotychczasowego aparatu bezpieczeństwa w struktury Milicji Obywatelskiej, w której na wszystkich szczeblach powołane zostały referaty służby bezpieczeństwa.

Powiatowy Komitet do Spraw Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu Podlaskim po przeorganizowaniu włączony został w struktury miejscowej KPMO i przeformowany w Referat ds. Bezpieczeństwa, a następnie od 1967 r. w Referat ds. Służby Bezpieczeństwa. Na jego czele stał Zastępca powiatowego komendanta ds. bezpieczeństwa, a od 1967 r. I Zastępca komendanta ds. Służby Bezpieczeństwa. Tak jak w latach poprzednich nadal nie funkcjonowała w Radzyniu Podlaskim jednostka miejska MO.

Pomimo włączenia aparatu bezpieczeństwa w struktury MO zachowana została odrębność dwóch pionów: bezpieczeństwa i milicyjnego. Przed zastępca Komendanta Wojewódzkiego MO ds. bezpieczeństwa służbowo odpowiadali za pracę w swych referatach zastępcy komendanta ds. bezpieczeństwa w miejskich i powiatowych KPMO[42].

Przemiany w aparacie bezpieczeństwa, które dokonane zostały w 1956 r. przetrwały do 1975 r. W tym okresie nastąpił jeszcze mocniejszy i bardziej bezpośredni nadzór czynników partyjnych nad MSW, którego sprawy podlegały jednemu z sekretarzy, a zdecydowana większość decyzji w jego kwestii zapadała w Wydziale Administracyjnym KC PZPR[43].

Struktura organizacyjna powiatowego referatu bezpieczeństwa była niejednolita i w dużym stopniu zależała od znaczenia posiadanego przez dany powiat oraz od stopnia panującego na nim zagrożenia. Pod zwierzchnictwem zastępcy komendanta znajdował się sekretariat oraz oficerowie operacyjni, do których kompetencji należało zajmowanie się kontrwywiadem, zwalczanie wśród społeczeństwa wszelkiej działalności antypaństwowej, ochrona gospodarki państwowej oraz kontynuowanie z dużą siłą od drugiej połowy lat 40-tych walki z Kościołem Katolickim. W niektórych większych miastach powiatowych, co wynikało z potrzeb pracy operacyjnej, powoływane były specjalne grupy zajmujące się techniką operacyjną oraz rejestracją cudzoziemców[44]. Przy radzyńskim Referacie ds. bezpieczeństwa grupy takie nie działały, natomiast od 1 kwietnia 1967 r. do 1 czerwca 1975 r. funkcjonowała Grupa Paszportów i Dowodów Osobistych, którą jednocześnie obsługiwało dwóch funkcjonariuszy[45].

W latach 1957–1975 przeciętna liczba funkcjonariuszy powiatowego referatu bezpieczeństwa, w zależności od ilości pracy, liczyła od siedmiu do ponad trzydziestu. W KPMO, których Referaty ds. SB posiadały rozbudowane struktury, powoływane było stanowisko drugiego zastępcy komendanta ds. SB[46].

Po przemianach organizacyjnych do 1 lipca 1958 r. działało w Radzyniu Podl. podległe pod SB Powiatowe Ambulatorium, w którym pracę lekarza kontynuował Bolesław Korba.

W latach 1957–1975 w Referacie ds. Bezpieczeństwa/ds. SB istniały następujące stanowiska/etaty:

oficer operacyjny, starszy oficer operacyjny;
inspektor operacyjny, starszy inspektor operacyjny;
podoficer ewidencji operacyjnej, oficer ewidencji operacyjnej;
referent;
sekretarka, maszynistka, kierowca.

Podczas przeprowadzanej reorganizacji aparatu bezpieczeństwa, zgodnie z wytycznymi BP KC PZPR dokonana została jednocześnie redukcja stanu etatowego, która w myśl instrukcji KCP PZPR miała polegać na wymianie słabszych kadr przez ludzi bardziej kompetentnych i wykwalifikowanych[47]. Porównując stan zatrudnienia z 1955 r. i 1957 r., nastąpił spadek zatrudnienia o 50%, a w okresie od listopada 1956 r. do końca kwietnia 1957 r. ze służby w organach bezpieczeństwa zwolnionych zostało 9 057 funkcjonariuszy, co stanowiło 38% ogółu zatrudnionych. Fakt redukcji zatrudnienia został wykorzystany przez czynniki partyjne do usunięcia ze stanowisk kierowniczych osób, którym postawiono poważne zarzuty a także dużej liczny pracowników pochodzenia żydowskiego. Zwalnianych funkcjonariuszy aparat partyjny kierował do pracy lub w celu uzupełnienia wykształcenia w średnich szkołach technicznych czy na kursach zawodowych[48].

Stan kadrowy w Referacie ds. Bezpieczeństwa KPMO Radzyń Podlaski również uległ drastycznemu uszczupleniu. W latach 1957-1975 pracowało w nim co najmniej 38 funkcjonariuszy (w tym 4 kobiety). Spośród nich siedmiu kontynuowało dalszą pracę w radzyńskiej SB sprzed 1956 r.: Jan Borowik, Józef Duszak[49], Wincenty Dyjaczyński, Bolesław Korba, Stefan Kuszta, Józef Lecyk oraz Jan Pacholik. Wszyscy funkcjonariusze byli narodowości polskiej. Trzynastu podawało swoje wyznanie jak rzymsko-katolickie, 7 określało się jako niewierzący oraz 7 jako niepraktykujący. Wyznanie sześciu pracowników nie jest znane.

Pod względem pochodzenia przeważało chłopskie (19) i robotnicze (12), natomiast sześciu funkcjonariuszy nie podało informacji o pochodzeniu a jeden określił je jako chłopsko-robotnicze.

W stosunku do poprzedniego okresu poprawie uległ poziom wykształcenia. Nie odnotowano przypadku funkcjonariusza bez wykształcenia. Tylko 11 posiadało wykształcenie podstawowe, a dominującym było średnie – 23. Jan Grochowski ukończył jeden rok studiów na Politechnice Warszawskiej, a Władysław Kacprzak Wyższą Szkołę Inżynieryjną w Lublinie. Wykształcenie dwóch nie było znane. Lekarz Ambulatorium MSW Bolesław Korba posiadał wykształcenie wyższe medyczne.

Stopień upartyjnienia pracowników radzyńskiego Referatu SB był znaczny. Trzydziestu jeden należało do PZPR, a tylko 6 było bezpartyjnych. Jednak 5 z nich w swych życiorysach miało odnotowaną przynależność do ZMP lub ZMP, a jeden do ORMO. Jedynie Józef Duszak był członkiem Armii Ludowej. Przynależność jednego z funkcjonariuszy nie była znana.

Długość czasu pracy funkcjonariuszy była zróżnicowana. Byli tacy którzy przepracowali jedynie kilka miesięcy, ale przeważali ci ze stażem kilku lat. Do grupy z najdłuższym okresem pracy należała Krystyna Olejnik, która przepracowała 16 lat. Jeszcze cztery osoby posiadały staż pracy przekraczających dekadę: Jan Adamczyk – 12, Eugeniusz Fronc – 12, Halina Caruk – 11 oraz Edward Domański – 10.

Pomimo panującej pod 1957 r. tendencji ponownego przyjmowania zwalnianych funkcjonariuszy do pracy, w radzyńskiej SB nie zostały odnotowane przypadki powrotu do pracy funkcjonariuszy PUBP.

Kolejne zmiany organizacyjne w strukturze aparatu bezpieczeństwa nastąpiły w 1975 r. wraz z przeprowadzoną w Polsce reformą administracyjną. Z dniem 1 czerwca 1975 r. dotychczasowy trójstopniowy podział administracyjny kraju (województwa – powiaty – gminy) został zamieniony na dwustopniowy (województwa – gminy). Likwidacji uległo 17 istniejących województw, które podzielone zostały na 49 mniejszych. Na szczeblu pośrednim przestało istnieć 314 powiatów[50], w tym powiat radzyński, a Radzyń Podl. był już tylko miastem gminnym[51]. Województwo lubelskie zostało podzielone na cztery o znacznie mniejszym obszarze województwa: chełmskie, lubelskie, zamojskie oraz bialskopodlaskie z gminą Radzyń Podlaski.

Do tej struktury administracyjnej dostosowana została struktura aparatu bezpieczeństwa. Dla każdego z 49 nowych województw powołano Komendy Wojewódzkie MO. Likwidacji uległy Powiatowe Komendy MO oraz samodzielne piony SB w komendach miejskich, na których miejsce powołano w komisariatach MO grupy operacyjne podległe właściwym Wydziałom KW MO[52].

W miejsce rozwiązanych komend powiatowych MO z działającymi przy nich referatami ds. SB, powołano w każdym mieście liczącym powyżej 30 tys. mieszkańców komendy miejskie MO, w miastach wojewódzkich podzielonych na dzielnice administracyjne – komendy dzielnicowe MO, w miastach będących siedzibami byłych władz powiatowych oraz w miastach liczących powyżej 20 tys. mieszkańców – komisariaty MO, a w każdej gminie i miastach liczących do 20 tys. mieszkańców – posterunki MO.

Na szczeblu wojewódzkim, podstawową jednostką podległą pod MSW pozostawała KWMO kierowana przez komendanta wojewódzkiego MO posiadającego kilku zastępców, z których dwóch najważniejszych odpowiadało na pion SB (I zastępca komendanta wojewódzkiego ds. SB) oraz pion MO (I zastępca komendanta wojewódzkiego ds. MO)[53].

Reforma struktur terenowych MSW przeprowadzona została do 31 maja 1975 r.[54] W jej wyniku powstała KWMO Biała Podlaska której podlegały: Komenda Miejska MO w Białej Podlaska oraz Komisariaty MO w Radzyniu Podlaskim, Łosicach, Małaszewiczach (kolejowy), Międzyrzecu Podlaskim i Parczewie. Pod nadzorem Komisariatu MO Radzyń Podlaski znajdowały się Posterunki MO w: Czemiernikach, Komarówce Podlaskiej, Ulanie Majoracie oraz Wohyniu[55].

Działający od 1975 r. Komisariat MO w Radzyniu Podlaskim nie posiadał już w swej strukturze pionu SB. Jedynie od tego roku funkcjonował Referat Paszportów Wydziału Paszportów KWMO Biała Podlaska, składający się z dwóch etatów. Od 1975 r. pracę w nim kontynuowali Danuta Kita oraz Witold Rylski, pracownicy Referatu SB sprzed 1975 r. Kita pracowała na tym stanowisku do 1983 r., do momentu powołania wydziału SB przy Komisariacie MO Radzyń Podlaski, a Rylskiego po zaledwie 4 miesiącach zastąpił Jan Targoński. Tego ostatniego w 1982 r. zmienił Waldemar Semeniuk. Wszyscy posiadali narodowość polską i wykształcenie średnie. Dwoje z nich było pochodzenia chłopskiego, jeden robotniczego i jeden inteligenckiego. Tylko Kita nie należała do PZPR. Drugi Referat Paszportów na terenie województwa bialskopodlaskiego powstał przy Komisariacie MO w Parczewie.

W latach 70. i 80. służba bezpieczeństwa ulegała coraz większemu wpływowi kierowniczej roli partii, co ujął słusznie Paweł Piotrowski: „W okresie tym dał się również zauważyć dalszy wzrost nadrzędnej pozycji PZPR w stosunku do MSW. Odpowiednie egzekutywy partii już nie tylko zatwierdzały kandydatów na kierownicze stanowiska w resorcie, lecz także oceniały okresowo działania MSW na szczeblu wojewódzkim i centralnym. Nastąpiło też niemal stuprocentowe upartyjnienie struktur SB, a sekretarze komitetów zakładowych PZPR w komendach wojewódzkich MO często mieli decydujące głosy w wielu kwestiach”[56].

Wszyscy nowo powołani komendacji wojewódzcy MO stawali się automatycznie członkami egzekutywy KW PZPR, co powodowało że bez zgody I sekretarz nie mogli podejmować żadnych decyzji w zakresie spraw związanych z bezpieczeństwem i Kościołem[57]. W maju 1985 r. likwidacji uległ Wydział Administracyjny PZPR, który zajmował się pod nadzorem MSW, a na jego miejsce powołano Wydział Społeczno-Prawny[58].

Likwidacja Komend Powiatowych MO i istniejących przy nich Referatów ds. SB spowodowała znaczące utrudnienia natury organizacyjno-operacyjnej w pracy wojewódzkich pionów SB w terenie. Jednocześnie nasilająca się w Polsce z początkiem lat 80-tych działalność środowisk opozycyjnych do władzy ludowej, wymuszała na aparacie SB coraz aktywniejszą działalność. To powodowało, że KWMO zaczęły organizować grupy operacyjne swych wydziałów. Z biegiem czasu liczba ich ulegała systematycznemu zwiększaniu się do tego stopnia, że po 1981 r. funkcjonowały już niemal przy wszystkich Komendach Miejskich i Komisariatach MO[59].

Powstanie NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność” wymusiło na kierownictwie organów bezpieczeństwa podjęcie bardziej zdecydowane działania. Z dniem 1 maja 1981 r. Wydział IV KWMO Biała Podl. otrzymał 13 dodatkowych etatów oraz zadanie utworzenia grup operacyjnych składających się z jednego etatu w Radzyniu Podl., Międzyrzecu Podl., Parczewie, Łosiach, Terespolu oraz Łazach. Każda z nich otrzymała po jednym etacie[60]. Kierownictwo Grupą Operacyjną przy Komisariacie MO w Radzyniu Podl. objął Zenon Kuźmiuk.

Od września 1982 r. przy KG MO rozpoczął prace zespół którego zadaniem było przygotowanie do końca roku koncepcji organizacyjnej odnośnie powołania w pionów SB w Komendach Miejskich i Komisariatach MO. W październiku 1982 r. szefowie WUSW otrzymali możliwość tworzenia według potrzeby rejonowych komórek SB w miastach wojewódzkich, a zarządzeniem Ministra Spraw Wewnętrznych z 23 stycznia 1983 r. został wprowadzony podział województw na rejony w których powstawały komendy miejskie i dzielnicowe[61].

Zarządzeniem organizacyjnym Ministra Spraw Wewnętrznych z dniem 1 marca 1983 r. na miejsce grup operacyjnych powołano komórki SB w komisariatach MO podległych pod KWMO Biała Podlaska: Radzyniu Podlaskim, Łosicach, Międzyrzecu Podlaskim oraz Parczewie[62]. Kierownictwo nad komórką SB KMO Radzyń Podlaski objął Zenon Kuźmiuk – dotychczasowy funkcjonariusz Grupy Operacyjnej SB – jako zastępca kierownika komisariatu MO ds. SB[63]. Likwidacji uległy również Referaty Paszportów[64] zastąpione przez Grupy Paszportów SB.

Ustawą z 14 lipca 1983 r. o Urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania mu podległych organów, z dniem 1 sierpnia 1983 r. dotychczasowe KWMO zostały przemianowane na Wojewódzkie Urzędy Spraw Wewnętrznych, kierowane przez szefa i jego zastępców. Na niższych szczeblach powołano odpowiednio rejonowe, miejskie i dzielnicowe urzędy spraw wewnętrznych z szefami na ich czele oraz komisariaty i posterunki MO kierowane przez komendantów[65]. Szef WUSW sprawował funkcje organizacyjną, koordynacyjną i nadzorczą w zakresie zadań realizowanych przez SB i MO[66].

Z dniem 1 sierpnia 1983 r. Komisariat MO w Radzyniu Podlaskim przekształcony został w Rejonowy Urząd Spraw Wewnętrznych[67], kierowany do 16 stycznia 1990 r. przez zastępcę szefa ds. SB Zenona Kuźmiuka. W WUSW Biała Podlaska zastępca Szefa ds. SB Henryk Szarek sprawował swoje stanowisko do 5 kwietnia 1990 r.[68] Także w Rejonowe Urzędy Spraw Wewnętrznych zostały przekształcone Komisariaty MO w Łosicach, Międzyrzecu Podlaskim i Parczewie[69].

W jednostkach terenowych Urzędu Spaw Wewnętrznych, w zależności od specyfiki terenu i ilości wykonywanej pracy operacyjnej, działały grupy (1–4 etatów), referaty (5–7 etatów) lub sekcje (8–15). W miastach, gdzie występowało szczególne duże zagrożenie tworzono wydziały poszczególnych pionów SB liczące minimum 16 etatów[70].

W RUSW Radzyń Podlaski od 1983 o 1989 r. funkcjonowały następujące komórki na poziomie grup SB:

Grupa II (1 III 1983 – 15 XII 1989) – działania o charakterze kontrwywiadowczym. Ochrona masowych ruchów społecznych przed ich wykorzystywaniem do działań destrukcyjnych, w tym również przed infiltracją przez ośrodki zagraniczne. Szczególne zagrożenie widziano tutaj w organizacjach mniejszości ukraińskiej. Grupa ta miała również zajmować się ekstremalnymi środowiskami politycznymi[71].
Grupa III (1 III 1983 – 1 XI 1989) – opracowanie analiz i ocen oraz prognoz dotyczących wszelkich aktów terroru i sabotażu, analizowanie i ocena zjawisk w związku z konfliktami na tle wyznaniowym i światopoglądowym[72].
Grupa IV (1 III 1983 – 1 XI 1989) – inwigilacja Kościoła Katolickiego, świeckich organizacji kościelnych i mniejszości wyznaniowych.
Grupa V (1 III 1983 – 1 XI 1989) – rozpracowanie zakładów pracy.
Grupa VI (1 I 1985 – 16 XI 1989) – problematyka rolnictwa, nieprawidłowości dotyczące funkcjonowania gospodarki[73].
Grupa Paszportów SB (1 III 1983 – 31 VII 1990).

Z dniem 1 stycznia 1985 r. z Grupy IV SB RUSW w Radzyniu Podlaskim wyłączono stanowiska starszego inspektora, co pozwoliło utworzyć Grupę VI, składającą się z dwóch etatów (inspektora i starszego inspektora)[74]. W następstwie kolejnej reorganizacji pionu SB przeprowadzonej na podstawie zarządzenia Ministra Spraw Wewnętrznych z 1 listopadzie 1989 r. w RUSW Radzyń Podlaski zlikwidowane zostały wszystkie Grupy SB: III (1 etat), IV (1), V (2) i VI (2). Na ich miejsce powstał Referat SB z czterema etatami: 3 starszy inspektorów i 1 inspektora[75]. Funkcjonował on do początku 1990 r., kiedy został ostatecznie zlikwidowany pion SB.

Od tego momentu w RUSW mogła funkcjonować tylko jedna komórka organizacyjna SB – grupa, referat, sekcja lub wydział, który łączył w sobie funkcje i zadania wszystkich dotychczasowych pionów SB[76]. Założenia te nie obejmowały Grupy II SB oraz Grupy Paszportów SB, które nadal funkcjonowały niezależnie od powstałego 1 listopada 1989 r. Referatu SB[77]. Do 15 stycznia 1990 r. likwidacji uległy wszystkie piony SB w RUSW i równorzędnych, a wraz z nimi Grupy II SB. Natomiast dalej działały Grupy Paszportów[78].

Od powołania RUSW Radzyń Podl. w 1983 r. do zakończenia działalności referatu SB, w jego strukturach pracowało łącznie co najmniej 20 funkcjonariuszy. Wszyscy byli pochodzenia polskiego. Pod względem wyznania dominowała liczba podających się jako bezwyznaniowych (9) oraz wyznania rzymsko-katolickiego (7). Dwóch uważało się za niepraktykujących, a wyznanie 2 osób jest nieznane. Wśród funkcjonariuszy przeważało pochodzenie[79] chłopskie (8), przed inteligenckim (6), które znacznie zwiększyło się w stosunku do poprzedniego okresu. Trzech posiadało pochodzenie robotnicze. Ponownej poprawie uległ poziom wykształcenia. Czternastu pracowników bezpieki posiadało wykształcenie średnie, a pięciu wyższe. Tylko jeden miał ukończoną szkołę podstawową. Na 20 funkcjonariuszy 10 należało do PZPR, a jeden do ZSL. Nie znamy danych 4 funkcjonariuszy natomiast pozostałych 5 było bezpartyjnych, ale posiadali przynależność do ZMP lub ZMS.

Należy wspomnieć o Danucie Kicie, która kontynuowała rozpoczętą 1 kwietnia 1967 r. pracę w radzyńskim aparacie bezpieczeństwa. Zakończyła ją 15 grudnia 1989 r., niemalże wraz z końcem funkcjonowania referatu bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim. Dało to najdłuższy okres 22 lat pracy dla „bezpieczeństwa” Polsku Ludowej. Po 1983 r. prace kontynuował Waldemar Semeniuk, który rozpoczął ją w 1982 r. w Referacie Paszportów. Jako jedyny przepracował on cały okres istnienia RUSW w Radzyniu Podl. Średni okres służby wynosił kilka lat pracy, a powyżej 5 lat przepracowali: Danuta Kita – 7, Semeniuk – 7, Grzegorz Gajda – 6, Grzegorz Skowron – 6, Grelecki Jarosław – 5 oraz Tadeusz Grzejdak – 5.

Struktura MSW została zmieniona ustawą o Policji z 6 kwietnia 1990 r. Likwidacji uległy urzędy spaw wewnętrznych. Organem centralnym stała się Komenda Główna Policji posiadająca terenowe jednostki: Komendy Wojewódzkie Policji, Komendy Rejonowe Policji oraz Komisariaty Policji[80]. Na mocy ustawy z dnia 6 kwietnia 1990 r. powołany został Urząd Ochrony Państwa[81], który zastąpił Służbę Bezpieczeństwa MSW. Po weryfikacji, w szeregach Policji Polskiej, kontynuowało służbę wielu funkcjonariuszy pionu MO i SB. Spośród pracowników SB RUSW Radzyń Podl. dalej w Komendzie Rejonowej Policji w Radzyniu Podl. i podległych jej Komisariatach pełnili służbę m.in.: Wiesław Rumowski i Grzegorz Skowron.

Przypisy:

[1] Dz.U. 1944, nr 19, poz. 99, Ustawa z dnia 31 XII 1944 r. o powołaniu Rządu Tymczasowego Rzeczypospolitej Polskiej.

[2] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, tom I…, s. 21.

[3] Tamże, s. 19.

[4] Tamże, s. 19.

[5] Tamże, s. 22.

[6] Rok pierwszy. Powstanie…, s. 24–25.

[7] L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność…, s. 78.

[8] Z dniem 30 września 1944 r. Teodor Duda objął stanowisko Kierownika WUBP Lublin (Instytut Pamięci Narodowej w Warszawie [dalej: IPN Wa], sygn. 0194/927, t. 1, Akta osobowe Teodora Dudy, t. 1, Przebieg służby, k. 2).

[9] Instytut Pamięci Narodowej w Lublinie (dalej: IPN Lu), sygn. 0201/35, Zestawienie statystyczno-opisowe dotyczące powstania i działalności Urzędu Bezpieczeństwa oraz przejawów wrogiej działalności i reakcyjnego podziemia na terenie powiatu radzyńskiego w latach 1944–1960, k. 2.

[10] IPN Lu, sygn. 0236/242, Akta osobowe Jana Paszkowskiego.

[11] IPN Lu, sygn. 0296/203, Akta osobowe Czesława Cyglera.

[12] IPN Lu, sygn. 01753/85, t. 1–5, Akta osobowe funkcjonariusza MO Mikołaja Melucha; W. Charczuk, Mikołaj Meluch – kat podlaskiego podziemia niepodległościowego 1945–1946, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2009, t. 7, s. 167–173.

[13] D. Smolarek, Władze komunistyczne wobec opozycji…, s. 55.

[14] IPN Lu, sygn. 0201/35, Zestawienie statystyczno-opisowe dotyczące powstania i działalności Urzędu Bezpieczeństwa oraz przejawów wrogiej działalności i reakcyjnego podziemia na terenie powiatu radzyńskiego w latach 1944–1960, k. 2.

[15] Tamże, k. 2.

[16] IPN Lu, sygn. 029/2, Wyciąg z rozkazu nr 16 z 22 IX 1944 r., k. 60.

[17] Zob. L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność…, s. 81.

[18] Do nowo utworzonego powiatu parczewskiego włączono gromady: z powiatu radzyńskiego: Działyń, Gęś, Jabłoń, Jezioro, Milanów, Przewłoka, Rudno i Siemień, z powiatu włodawskiego: Chmielów, Dębowa Kłoda, Jedlanka, Kodeniec, Plebania Wola, Sosnowica i Tyśmienica oraz miasto Parczew (Dz.U. 1954, nr 49, poz. 241, Rozporządzenie Rady Ministrów z dnia 11 VIII 1954 r. w sprawie utworzenia powiatu parczewskiego w województwie lubelskim).

[19] M. Dąbrowski, Śladami komunistycznych…, s. 313–314.

[20] IPN Wa, sygn. 0990/1, t. 1, Rozkaz MBP nr 29 z 14 XI 1944 r., k. 61.

[21] Do grona pozostałych funkcjonariuszy pełniących służbę na Placówce UB w Miedzyrzecu Podl. należeli: Stanisław Bober, Stanisław Burzak, Jan Hołubiuk, Edward Kańkowski, Stanisław Kaszyński, Tadeusz Łochina, Stanisław Milanowicz, Józef Romanek, Henryk Szumiec, Edward Wierzchowski.

[22] M. Piotrowski, Władze bezpieczeństwa wobec…, s. 219.

[23] S. Poleszak, Narodziny bezpieki…, s. 69.

[24] L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność…, s. 78.

[25] Sekcja 1: przeciwdziałanie wobec wywiadu niemieckiego, Sekcja 2: rozpracowanie opozycyjnych partii politycznych, Sekcja 3: działalność duchowieństwa, Sekcja 4: obserwacja, Sekcja 5: poszukiwanie osób podejrzanych i ściganych przez UB, Sekcja 6: środki techniki specjalnej, Sekcja 7: prowadzenie spraw śledczych, Sekcja 8: gromadzenie materiałów ewidencyjnych i kartoteki operacyjnej. Ze względu na trudności organizacyjne Sekcje 5 i 6 nie były tworzone (L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność…, s. 78).

[26] S. Poleszak, Narodziny bezpieki…, s. 35, 39.

[27] Tenże, s. 39.

[28] P. Chmielowiec, Urząd Bezpieczeństwa w Łańcucie 1944–1956, Rzeszów 2006, s. 41.

[29] Wywiadowcy: Czesław Cygler, Bolesław Skowroński, Antoni Dawidowicz, Franciszek Romaniuk, Józef Uszak, Józef Kaliszuk, Ferdynand List, Leon Walewski, Stanisław Wójcik, walerian Zalewski, Józef Dudzik, Piotr Ostapiuk. Śledczy: Jan Niemczuk (IPN Lu, sygn. 029/2, Wykaz obsady personalnej PUBP Radzyń Podl. z 1944 r., k. 79).

[30] IPN Lu, sygn. 029/2, Wykaz obsady personalnej PUBP Radzyń Podl. z 1944 r., k. 79.

[31] Tamże, Lista pracowników Cenzury z 13 XI 1944 r., k. 45.

[32] Instrukcja kierownika Wydziału Personalnego RBP PKWN sprzed 1 I 1945 r., [w:] Rok pierwszy. Powstanie…, s. 98–101.

[33] L. Pawlikowicz, Struktura, kadry oraz baza agenturalno-logistyczna Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Jaśle w latach 1945–1948 według meldunków i sprawozdań wewnątrzresortowych, „Aparat represji w Polsce Ludowej 1944–1989” 2009, nr 1/7, s. 110.

[34] IPN Wa, sygn. 0864/52, Akta osobowe Marii Płachty; IPN Lu 0239/112, Kartoteka funkcjonariuszy/pracowników RSW; J. Kopiński, Współpraca sekretarki…, s. 165–168.

[35] Atlas polskiego podziemia niepodległościowego 1944–1956, red. R. Wnuk, S. Poleszak, A. Jaczyńska, M. Śladecka, Warszawa 2007, s. 128–129; D. Magier, Kierunki działań informacyjno-propagandowych poakowskiego podziemia antykomunistycznego w Obwodzie Radzyń w latach 1945-1946, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2015, t. 13, s. 109-123.

[36] Atlas polskiego podziemia…, s. 320.

[37] Tamże, s. 320–321.

[38] Tamże, s. 163.

[39] Dz.U. 1954, nr 54, poz. 269, Dekret z 7 XII 1954 r. O naczelnych organach władzy państwowej w zakresie spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa publicznego.

[40] Brak informacji o przynależności dotyczy 99 funkcjonariuszy.

[41] Dz.U. 1956, nr 54, poz. 241, Ustawa z 13 XI 1956 r. O zmianie organizacji naczelnych organów administracji publicznej w zakresie bezpieczeństwa publicznego.

[42] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II…, s. 26–28, 31.

[43] Tamże, s. 10.

[44] Tamże, s. 28.

[45] Funkcjonariuszami Grupy Paszportów byli: Jan Adamczyk, Kazimierz Kazana, Danuta Kita, Lubomir Mańko, Stanisław Rabodziej, Witold Rylski.

[46] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II…, s. 30.

[47] Centrum władzy. Protokoły kierownictwa PZPR. Wybór z lat 1949–1979, oprac. A. Dudek, A. Kochański, K. Persak, Warszawa 2000, s. 226–227.

[48] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II…, s. 9.

[49] W latach 1952-1962 był kierowcą KPMO Radzyń Podlaski, a następnie przeszedł do pionu SB.

[50] Dz.U. 1975, nr 16, poz. 91, Ustawa z dnia 28 V 1975 r. o dwustopniowym podziale administracyjnym Państwa oraz o zmianie ustawy o radach narodowych

[51] P. Tarkowski, Województwo bialskopodlaskie w latach 1975–1998, „Radzyński Rocznik Humanistyczny, 2015, t. 13, s. 150.

[52] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II…, s. 31.

[53] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 41–42.

[54] Tamże, s. 41.

[55] Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Białej Podlaskiej [1975] 1983–1990. Inwentarz archiwalny. https://inwentarz.ipn.gov.pl/archivalCollection?id_a=3912, odczyt z 22 IX 2018 r.

[56] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 9.

[57] H. Dominiczak, Organy bezpieczeństwa PRL 1944–1990. Rozwój i działalność w świetle dokumentów MSW, Warszawa 1997, s. 247.

[58] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 14.

[59] Tamże, s. 51.

[60] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr 09/BP/81 Komendanta KWMO Biała Podl. z 14 V 1981 r., k. 149–150.

[61] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 51–52

[62] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr 061/Org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 II 1983 r., k. 233–234.

[63] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 77.

[64] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr 061/Org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 24 II 1983 r., k. 235.

[65] Dz.U. 1984, nr 38, poz. 172, Ustawa o Urzędzie Ministra Spraw Wewnętrznych i zakresie działania mu podległych organów.

[66] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 48.

[67] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr BP/013/83 Komendanta KWMO Biała Podl. z 12 VIII 1983 r., k. 263–265.

[68] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 74.

[69] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr BP/013/83 Komendanta KWMO Biała Podl. z 12 VIII 1983 r., k. 265.

[70] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 52.

[71] Wojewódzki Urząd Spraw Wewnętrznych w Białej Podlaskiej [1975] 1983–1990. Inwentarz archiwalny. https://inwentarz.ipn.gov.pl/archivalCollection?id_a=3912, odczyt z 22 IX 2018 r.

[72] Tamże.

[73] M. Węgliński, Twarze tczewskiej bezpieki (1945–1990). Biogramy funkcjonariuszy i rys historyczny, Gdańsk 2013, s. 25; R. Klementowski, Służba Bezpieczeństwa w Bolesławcu (1957–1990). Zarys problematyki, Bolesławiec-Wrocław 2017, s. 188, 192.

[74] IPN Lu, sygn. 205/58, Rozkaz organizacyjny nr 02/BP/85 Szefa WUSW Biała Podl. z 1 II 1985 r., k. 4–5.

[75] Tamże, Rozkaz organizacyjny nr 0462/Org. Ministra Spraw Wewnętrznych z 13 XI 1989 r., k. 286.

[76] IPN Wa, sygn. 0752, Szyfrogram zastępcy szefa SB do szefów WUSW z 11 X 1989 r., k. 1–2.

[77] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III…, s. 55.

[78] Tamże, s. 56.

[79] Pochodzenie 3 funkcjonariuszy nie jest znane.

[80] Dz.U. 1990, nr 30, poz. 179, Ustawa z dnia 6 IV 1990 r. o Policji.

[81] Dz.U. 1990, nr 30, poz. 180, Ustawa z dnia 6 IV 1990 r. o Urzędzie Ochrony Państwa.