Wstęp

Aparat komunistycznej służby bezpieczeństwa państwa funkcjonujący w Radzyniu Podlaskim w latach 1944–1990, pomimo kilku wartościowych publikacji, nie doczekał się do chwili obecnej opracowania które w sposób całościowy i wyczerpujący prezentowałoby jego dzieje. Wśród istniejącej niezbyt bogatej literatury wymienić należy artykuł Wisława Charczuka pt. Struktura i pracownicy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w latach 1944–1947[1], w którym dokonana została krótka charakterystyka funkcjonowania radzyńskiego UB w pierwszych latach działalność, kiedy miało miejsce wykrystalizowanie się jego struktury organizacyjnej oraz metod pracy. Cenny załącznik stanowi wykaz funkcjonariuszy UB poległych w latach 1944–1947 z ręki podziemia antykomunistycznego.

Natomiast Marcin Dąbrowski w artykule pt. Śladami komunistycznych zbrodni na Lubelszczyźnie. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu Podlaskim w świetle wybranych materiałów archiwalnych IPN[2] po krótkim opisie powstania urzędu na podstawie selektywnie wybranej dokumentacji dokonuje ogólnej i krótkiej analizy jego pracy, ale już w dłuższym czasokresie tzw. Polski stalinowskiej.

Bardzo ważną i istotną pozycję stanowi publikacja Dariusza Magiera i Pawła Żochowskiego pt. Areszt Urzędu Bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim. Dokumentacja fotograficzno-naukowa[3]. W wyniku żmudnej pracy autorom udało się sfotografować, a także, na ile to było możliwe, odczytać zapiski więźniów aresztu UB w Radzyniu Podlaskim pozostawione na ścianach cel. Książka ta jest istotna nie tylko z punktu naukowego, ale również ze względu na fakt utrwalenia tych cennych inskrypcji przed zniszczeniem jakiemu ulegają pod wpływem czasu. Zważywszy na to, iż bardzo wolno przebiegają planowane od wielu lat prace nad utworzeniem w budynku byłego UB (a wcześniej także aresztu Gestapo) – „Muzeum w katowni Gestapo/UB w Radzyniu Podlaskim”. Jednak trzeba żywić nadzieję, iż sprawa ta pozostająca w gestii władz samorządowych, znajdzie w końcu swój szybki i pozytywny finał.

Ważny wątek dotyczący prowadzenia pracy operacyjnej przez funkcjonariuszy UB stanowi artykuł pióra Jarosława Kopińskiego pt. Współpraca sekretarki Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu, Marii Płachty, z oficerem wywiadu Komendy Obwodu WiN Radzyń Podlaski[4], a także artykuł D. Magiera pt. Historia werbunku Ireny Golec na informatora Służby Bezpieczeństwa do rozpracowania „prawicowych elementów” w Zarządzie Powiatowym Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Radzyniu Podlaskim[5].

Na powyższych publikacjach kończy się literatura bezpośrednio poruszająca zagadnienie działalności komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim. Dotyczy ona jedynie okresu stalinowskiego Polski Ludowej, a zarazem omawia go w sposób wybiórczy i ogólny. Natomiast duża luka znajduje się nad badaniami komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w późniejszym jego okresie lat 1956-1990. Także bardzo istotnym i ważnym w historiografii PRL.

Wspomnieć należy iż działalność urzędu bezpieczeństwa poruszana była również przez literaturę poświęconą dziejom ziemie radzyńskiej w okresie PRL, do której możemy zaliczyć m.in. prace J. Kopińskiego, M. Piotrowskiego oraz D. Smolarka[6]. Istniej także wiele publikacji naukowych i popularno-naukowych omawiających działalność komunistycznego aparatu bezpieczeństwa na szczeblu centralnym lub na Lubelszczyźnie i Podlasiu, które szerzej lub zdawkowo akcentują wątek radzyńskiego UB/SB. Wymienić tu należy przede wszystkim trzytomową publikację pt. Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, prezentującą wykaz stanowisk kierowniczych aparatu bezpieczeństwa od struktur ministerialnych po regionalne w latach 1944-1990, z uwzględnieniem kadry kierowniczej UB/SB w Radzyniu Podlaskim[7]. Istnieje więc wciąż duża potrzeba powstania opracowania historycznego, które w należyty sposób przedstawiałoby dzieje komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim w całym okresie Polski Ludowej.

Niniejsza publikacja, którą mam przyjemność oddać w Państwa ręce, takową również nie jest. Głównym i przewodnim jej celem jest zaprezentowanie członków moskiewskiej agentury w Polsce, którą stanowili funkcjonariusze oraz pracownicy cywilni UB/SB w Radzyniu Podlaskim. Pragnę w sposób zwięzły przedstawić biogramy tych osób, które swoje życie w bezgranicznym zaufaniu powierzyły władzy komunistycznej i dla niej zgodziły się zaprowadzać terror wśród stawiającego opór polskiego społeczeństwa.

Chronologicznie książka dotyczy okresu od sierpnia 1944 r., kiedy miało miejsce utworzenie w Radzyniu Podlaskim powiatowych struktur aparatu bezpieczeństwa państwa, do 15 stycznia 1990 r. kiedy nastąpiło ostateczne zlikwidowanie Referatu Bezpieczeństwa Rejonowego Urzędu Spraw Wewnętrznych – a więc ostateczny koniec bezpieki.

Zakres terytorialny publikacji stanowi obszar powiatu radzyńskiego, a następnie po reformie administracyjnej w 1975 r. i likwidacji powiatu – gminy Radzyń Podlaski.

Książka składa się z trzech części. W pierwszej przedstawiam zarys dziejów komunistycznego aparatu bezpieczeństwa państwa w Radzyniu Podlaskim w latach 1944-1990, z wyszczególnieniem jego trzech okresów ograniczonych następującymi datami: 1944-1956, 1957-1975 oraz 1975-1990. Okresy te ściśle związane są z przemianami organizacyjnymi, jakie przechodził aparat bezpieczeństwa państwa. Lata 1944-1956 to czas funkcjonowania odrębnych urzędów bezpieczeństwa, a okresy 1957-1975 i 1975-1990, to czas kiedy SB włączono w struktury Milicji Obywatelskiej, ale z pozostawieniem jej całkowitej niezależności. Dla każdego z tych trzech okresów dokonam przedstawienia przemian zachodzących w strukturze organizacyjnej aparatu bezpieczeństwa oraz charakterystyki jego kadr.

W drugim rozdziale w formie tabelarycznej przedstawię wykaz pracowników komunistycznego aparatu bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim w omówionych powyżej okresach. Wykaz sporządzony alfabetycznie pozwoli czytelnikowi na wstępną orientację odnośnie tego jacy funkcjonariusze i pracownicy cywilni pracowali w środowisku radzyńskiej bezpieki. Spośród funkcjonariuszy wyodrębniona została kadra kierownicza. Każda tabela będzie prezentowała następujące informacje: nazwisko i imię funkcjonariusza, imię ojca, okres pracy, zajmowane stanowisko oraz rodzaj komórki w której pracował.

Trzecia część będzie zawierała ułożone alfabetycznie biogramy wszystkich funkcjonariuszy i pracowników cywilnych, z wyszczególnieniem następujących danych: nazwisko i imię, dane osobowe, narodowość, wyznanie, pochodzenie społeczne, wykształcenie, zawód, przynależność partyjna, przynależność organizacyjna, przebieg służby, awanse, odznaczenia, nagrody, kary (otrzymane w okresie pełnienia służby), inne informacje (ważne w odniesieniu do danej osoby) oraz źródło pochodzenia informacji wykorzystanych przy tworzeniu biogramu. Należy zaznaczyć, iż w wielu przypadkach na skutek braku źródeł biogramy te będą niepełne, a w nielicznych ograniczały się tylko do podania imienia i nazwiska oraz okresu pracy danego funkcjonariusza.

Ustalona łączna liczba funkcjonariuszy i pracowników cywilnych w aparacie bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim wynosi co najmniej 312 osób. Najprawdopodobniej jest ona zaniżona, co wynika z braku wystarczających źródeł ewidencyjnych. Dotyczy to przede wszystkim okresu pierwszych lat tworzenia się bezpieki, gdzie jeszcze organizujący się aparat ucisku posiadał niezbyt sprawnie funkcjonującą ewidencję. Również miały miejsce bardzo liczne sytuacje, podczas których. szczególnie w jednostkach terenowych, dochodziło od niszczenia dokumentacji przez zbrojne oddziały podziemia antykomunistycznego.

Podstawę źródłową do przygotowania wykazu kadr aparatu bezpieczeństwa pracującego w Radzyniu Podlaskim stanowiły rozkazy personalne Komendanta/Szefa Wojewódzkiego Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie, rozkazy Komendanta Wojewódzkiego Milicji Obywatelskiej w Lublinie oraz Białej Podlaskiej, a także Szefa WUSW Biała Podlaskiej. Następnie uzupełniane były na podstawie akt osobowych poszczególnych funkcjonariuszy dotyczących ich służby w aparacie bezpieczeństwa, Milicji Obywatelskiej, ORMO oraz na podstawie akt paszportowych. Ważne źródło stanowiły również materiały wytworzone przez PUBP w Radzyniu Podlaskim w pierwszych latach jego działalności. Istotnym uzupełnieniem była literatura przedmiotu.

 

Przypisy:

[1] W. Charczuk, Struktura i pracownicy Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu Podlaskim w latach 1944–1947, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2008, t. 6, s. 215-226.

[2] M. Dąbrowski, Śladami komunistycznych zbrodni na Lubelszczyźnie. Powiatowy Urząd Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu Podlaskim w świetle wybranych materiałów archiwalnych IPN, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2008, t. 6, s. 313-314.

[3] D. Magier, P. Żochowski, Areszt Urzędu Bezpieczeństwa w Radzyniu Podlaskim. Dokumentacja fotograficzno-naukowa, Radzyń Podlaski 2014.

[4] J. Kopiński, Współpraca sekretarki Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Radzyniu, Marii Płachty, z oficerem wywiadu Komendy Obwodu WiN Radzyń Podlaski, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2006, t. 4, s. 163-169.

[5] D. Magier, Historia werbunku Ireny Golec na informatora Służby Bezpieczeństwa do rozpracowania „prawicowych elementów” w Zarządzie Powiatowym Zjednoczonego Stronnictwa Ludowego w Radzyniu Podlaskim, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2016, t. 14, s. 263-282.

[6] Do grona tych publikacji należą m.in.: D. Magier, Codzienność w cieniu sowietyzacji: eseje i dokumenty z życia Radzynia Podlaskiego i okolic w latach 1944-1956, Radzyń Podlaski 2008; J. Kopiński, Konspiracja akowska i poakowska na terenie inspektoratu rejonowego „Radzyń Podlaski” w latach 1944-1956, Biała Podlaska 1996; J. Kopiński, Wywiad i kontrwywiad Inspektoratu Rejonowego „Radzyń” AK/ROAK/WIN 1944–1947, „Studia Rzeszowskie”, 1999, t. 6, s. 117-121; M. Piotrowski, Władze bezpieczeństwa wobec niepodległościowych dążeń społeczeństwa powiatu radzyńskiego po II wojnie światowej, „Wschodni Rocznik Humanistyczny”, 2004, t. 1, s. 217; J. Romanek, Raport specjalny szefa PUBP w Radzyniu Podlaskim z przebiegu wyborów 1947 roku w powiecie radzyńskim, „Radzyński Rocznik Humanistyczny”, 2008, t. 6, s. 335-343; D. Smolarek, Władze komunistyczne wobec opozycji na południowym Podlasiu w latach 1944-1947, Siedlce 2005, s. 105.

[7] Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, tom I, 1944–1956, red. K. Szwagrzyk, Warszawa 2005; Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. II, 1956-1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2006; Aparat bezpieczeństwa w Polsce. Kadra kierownicza, t. III, 1956-1975, red. P. Piotrowski, Warszawa 2008; S. Biernacki, Początki kształtowania się aparatu bezpieczeństwa w Polsce, „Biuletyn Głównej Komisji Badania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu – Instytut Pamięci Narodowej”, 1992, t. 34, s. 56-65; W. Góra, Z. Jakubowski, Z dziejów organów bezpieczeństwa i porządku publicznego w województwie lubelskim 1944-1948, Lublin 1978; L. Piłat, Struktura organizacyjna i działalność Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Lublinie 1944-1956, „Studia Rzeszowskie”, 1999, t. 6, s. 77-92; S. Poleszak, Narodziny bezpieki. Powstanie powiatowych urzędów bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie od sierpnia 1944 do czerwca 1945 roku, [w:] „Zwyczajny” resort. Studia o aparacie bezpieczeństwa 1944-1956, red. K. Krajewski, T. Łabuszewski, Warszawa 2005, s. 33-87; Rok pierwszy. Powstanie aparatu bezpieczeństwa publicznego na Lubelszczyźnie (lipiec 1944 – czerwiec 1945), oprac. L. Pietrzak, S. Poleszak, R. Wnuk, M. Zajączkowski, Warszawa 2004; Twarze lubelskiej bezpieki, oprac. M. Choma-Jusińska, M. Durakiewicz, S. Poleszak, R. Surmacz, Lublin 2007.